Эміграція
Новы артыкул у рубрыцы “Чытаць у эміграцыі”: у ёй каманда “Не сёння, не ўчора, не заўтра” паразмаўляла з Андрэем Хадановічам – беларускім паэтам і перакладчыкам, гісторыкам літаратуры, старшынёй Беларускага ПЭН-цэнтра (2009-2017), чаму ён абраў паэзію, як пішацца ў час “гістарычных падзей” і ці змянілася паэзія, беларуская і ягоная, пасля 2020 года.
– Якім быў Ваш шлях у паэзію? Чаму не проза? Чаму Вашае сэрца легла да рыфмаў, а не да прозы або “белага верша”? Што ёсць у паэзіі, чаго няма ў іншых жанрах славеснасці?
– Давайце пачнём з таго, чым ёсць паэзія. Я думаю, што, з аднаго боку, яна самы інфантыльны род літаратуры, гэта па-добраму “дзіцячы”, непасрэдны кантакт са светам. Калі гэта боль – то ён найбольш канцэнтраваны. Калі радасць – то гэта радасць найбольш усёахопная. Проза ж больш рацыянальная, патрабуе сінопсіса, планаў, праверкі “алгебрай гармоніі”. Вершы больш непрадказальныя: ты не ведаеш, што цябе чакае, які фокус выскачыць напрыканцы і што цябе здзівіць. Мабыць, захапленне светам і здзіўленне сябе самога – найцікавейшае для мяне ў паэзіі. Паэзію можна ствараць на хаду, у дарозе. Пабачыць-пачуць радок ці вобраз у сне. Пашчасціць – не забудзеш. А астатняе зможаш дапісаць, бо ўжо нешта бачыш і адчуваеш.
Зрэшты, я нічога свядома не выбіраў. Тут сама стыхія выбірае сваю “ахвяру”. Стыхія мовы, пэўны настрой: яны калі прыходзяць, то самі нешта падказваюць, а ты мусіш уважліва слухаць і знайсці форму, адпаведную твайму настрою. Я часам рыфмую, а часам і не. Хоць лічу, што ў моўным беларускім арсенале рыфма яшчэ не вычарпаная, не сцёртая, што можна знаходзіць нешта нестандартнае і нечаканае. У нейкіх мовах (напрыклад, заходніх) рыфмавання паэзія адыходзіць праз абмежаванасць магчымых рыфмаў. Яны робяцца прадказальнымі і выклікаюць асацыяцыі або з даўняй класікай, або з песняй, або з дзіцячай літаратурай. У беларускай жа мове і, адпаведна, рыфме яшчэ шмат чаго можна знайсці.
– Як вы лічыце, “белы верш” – гэта верш ці не?
– Праяснім трохі тэрміналогію. “Белы” – гэта верш з цалкам сабе рэгулярным рытмам, проста на канцы няма рыфмы. Шэкспір “Гамлета” ці “Рамэа і Джульету” пісаў збольшага белым вершам. Верлібр, ці свабодны верш, – гэта верш, пазбаўлены такога рэгулярнага рытму, знаёмых нам са школы ямбаў-харэяў. Я напісаў ім дзве кніжкі. Так атрымалася, што яны звязаныя з падарожжамі і замежнымі ўражаннямі. Мабыць, форма верлібру лепш перадавала рытм і атмасферу навокал лірычнага героя ў хаатычным руху мегаполіса. Адна з іх мае каламбурную назву “Берлібры”: верлібры, прыдуманыя ў Берліне. Менавіта там яны сталі ў мяне пісацца. Потым геніяльны паэт і дызайнэр Міхал Анемпадыстаў, калі рабіў для іх вокладку, іранічна называў “берлінерамі”. Ну і хай сабе. Абы смакавалі.
– Як Вы лічыце, вершы ў перакладзе – гэта тыя ж вершы ці нешта новае? Часам здаецца, што гэта два розныя творы мастацтва?
– Дастаткова параўнаць пераклады аднаго і таго ж верша, зробленыя на тую ж мову рознымі перакладчыкамі. Часам яны вельмі непадобныя і выглядаюць самастойнымі творамі. Але кожная (калі яна добрая) версія дадае штось істотнае да разумення арыгіналу. Перакладчык можа далёка адысці ад даслоўнага разумення арыгіналу, але захаваць нешта найважнейшае. А можа перакласці ўсе словы, але яны ў перакладзе рассыпаюцца. Для мяне істотна захаваць намер аўтара ці аўтаркі. Уявіць, што ён ці яна зрабілі б з гэтым творам па-беларуску. Уявіць рэакцыю іх чытачоў ці слухачоў – і паспрабаваць зрабіць так, каб і беларусы смяяліся ці плакалі ў адпаведным месцы. Хтось параўноўваў пераклад з рэстаўрацыяй старых карцін. Нехта – з адаптацыяй музычнага твору для іншых інструментаў. Перакладчыкі любяць казаць розныя афарызмы пра неперакладальнасць – і працягваюць перакладаць, часам вельмі някепска.
Так ці інакш, літаратурны пераклад – гэта таксама натхнёная творчасць, і перакладчыкі павінны патроху выходзіць з ценю сваіх аўтараў. Мне падабаецца тэндэнцыя пазначаць на вокладцы, хай сабе і меншымі літарамі, імя перакладчыка побач з назвай і прозвішчам аўтара. Мы з калегамі-перакладчыкамі ў Беларусі доўгі час рабілі часопіс пад назвай “ПрайдзіСвет”, прысвечаны перакладам.
Ладзілі публічныя чытанні перакладной літаратуры. На фестывалі “Вершы на асфальце” памяці Міхася Стральцова нават арганізоўвалі перакладчыцкія слэмы, калі перакладчыкі і перакладчыцы спаборнічалі на вачах у публікі, якая галасавала б за найлепшых – і запамінала б імёны людзей, дзякуючы якім замежная літаратура гучыць па-беларуску.
– Як змянілася паэзія – вашая і беларуская ў цэлым – пасля 2020 года?
– Мне здаецца, нешта сапраўды змянілася і падчас нашых пратэстаў у 2020-м, і ў 2022-м, з пачаткам поўнамаштабнай вайны. Вершы сталі спосабам выразіць салідарнасць, сталі часткай супраціву гвалту, рэпрэсіям і хлусні, сталі мірнай зброяй няўзброеных пратэстоўцаў. Крэатыўныя крычалкі, каламбурныя плакаты, вядома ж, песні, але і вершы – на мітынгах, маршах, а перадусім падчас дворавага руху восені 2020. Яны публікаваліся ў сацыяльных сетках, збіраліся ў інтэрнэт-падборкі, а потым сталі з’яўляцца ў кніжках. Тэксты натхнялі, дапамагалі пераадолець страх, пасылалі праменне падтрымкі, былі (і застаюцца на сёння) чымсьці тэрапеўтычным.
З іншага боку, паэзія стала больш дакументальнай. Уключае ў сябе іншыя галасы, якім паэт ці паэтка даюць месца ў сваіх тэкстах, як напрыклад, Ганна Комар. Або Уладзь Лянкевіч, які адлюстраваў свой досвед затрыманняў і сутак у моцным цыкле турэмных вершаў. Згадаю і Дзмітрыя Строцава, які публікаваў вершы, “дакументуючы” падзеі лета і восені 2020. Маршы, дваровыя сходы, хлуслівыя навіны, арышты, досвед паэта ў “стакане” і, вядома ж, галасы іншых, што зліваюцца ў адзіны вялікі хор. Вершы з часам сабраліся ў кнігу “Беларусь перакуленая”. Дзіма пісаў іх па-руску, а я па свежых слядах перакладаў на беларускую. І абедзьве версіі (а таксама пераклады паасобных вершаў на некалькі іншых моваў) выйшлі пад адной вокладкай. Гэтыя вершы ўважлівыя да, здавалася б, дробных дэталяў, кожная з якіх ёсць сімваламі чагосьці большага, праз іх “прасвечваюць” больш універсальныя ідэі. Можна згадаць і балючыя вершы Насты Кудасавай, а таксама вершы аўтарак і аўтараў, якія засталіся ў Беларусі, таму зараз згадваць іх не выпадае. Але наогул, здаецца, у 2020-м паэзія спраўлялася з выклікамі часу.
У 2022 годзе (мяркую па сабе, але і па прызнаннях калегаў) паэты сталі пісаць менш. Але, разам з тым, больш звярнуліся да ўкраінскай літаратуры. Пачалі стварацца пераклады, найперш падборкі вершаваных перакладаў, пра вайну, на фронце і ў тыле, пра рэлакацыю, пра бамбасховішча і гэтак далей… Я лічу, пры ўсіх магчымых крыўдах паміж нашымі краінамі, паэзія аб’ядноўвае, а не раздзяляе. І гэтым адрозніваецца ад ідэалогіі, палітыкі з яе папулізмам, які шукае лёгкіх адказаў на складаныя пытанні, раздзяляе людзей, шукае вінаватых. Паэзія ж гаворыць пра любоў, якая супрацьстаіць нянавісці. Пасля 2022-га ў беларускай прасторы стала больш украінскай літаратуры. Напрыклад, летась на фестывалі “Прадмова” ў Варшаве адбылася прэзентацыя адразу трох кніг Сяргія Жадана: іх надрукавалі ў трох беларускіх эмігранцкіх выдавецтвах, у Лондане, Варшаве і Берліне. Выйшаў пераклад “Салодкай Дарусі” Марыі Маціёс. Зусім нядаўна з дапамогай шведскіх выдаўцоў з’явіўся зборнік “Пра словы і цішыню між імі” – 13 сучасных украінскіх паэтак і паэтаў па-беларуску. Зборнік вырас з публікацыяў у інтэрнэт-часопісе сучаснай беларускай паэзіі “Таўбін”.
Хочацца верыць, такіх выданняў будзе рабіцца больш.
– Калі пішацца лягчэй: у мірны час ці ў час “гістарычных падзеяў”?
– Мне падаецца, што шмат чаго павінна супасці, каб табе пачалося пісацца. Я, напрыклад, анямеў двойчы: спачатку ў жніўні 2020-га, потым у лютым 2022-га. Вяртаўся голас вельмі доўга. Сама рэальнасць пераўзыходзіла нашае ўяўленне і спосабы рэагаваць на яе. Проста не было інструментарыю, каб нейкім чынам зафіксаваць гэта. Але ёсць людзі, якіх я магу называць, таму што яны ў бяспецы: Альгерд Бахарэвіч, Юлія Цімафеева, згаданы Дзмітрый Строцаў, Сяргей Прылуцкі (даўно ўжо ўкраінскі грамадзянін, але беларускамоўны паэт). Сяргей, дарэчы, перажыў агрэсію ў Бучы, потым разлуку з жонкай і дзіцем, напісаў вельмі кранальны вершаваны цыкл “Лісты да Адама”, да свайго маленькага сына. І цяпер гэта выйшла асобнай кнігай. Вельмі чалавечная кніга. Вось жа, стаўлюся з вялікай павагай да тых людзей, якія знаходзяць словы ў гэты час. Часам выходзіць вельмі балюча, але гэта адгукаецца. (Мне асабіста лягчэй дзяліцца радасцю, чым болем. Згадваю, напрыклад, 2019 год, калі вельмі добра пісалася, і ў выніку з’явілася “Школа травы” з досыць някепскімі, здаецца, гарманічнымі тэкстамі.)
Зноў я пачаў пісаць зімой 2021-га: памятаю, апынуўся я на беларуска-літоўскім памежжы, было дзесьці мінус 20 марозу, снегу па калена. Я падоўгу хадзіў па снежных ваколіцах, і стаў складаць балады, якія нагадвалі мае сляды ў снезе. Кароткі радочак, доўгія строфы, як доўгія сцяжынкі, што пратоптваеш кудысьці. Я спярша думаў, што толькі мне гэта ўсё псіхатэрапеўтычна цікава, але ў сацыяльных сетках сталі з’яўляцца рэакцыі. І некалькі чалавек, дзякуючы, напісалі, што перапісваюць гэтыя тэксты ў лістах для нашых палітвязняў. Адразу з’явілася дадатковая матывацыя пратоптваць сцяжынкі і пісаць новыя тэксты. Здаецца, час нешчаслівы, але пісалася досыць актыўна. Большасць гэтых тэкстаў з’явілася ў апошняй кнізе “На беразе Волі”.
– Паэзія для Вас – гэта больш пра фантазію, пра пачуццё, спароджанае ёю, ці пра сублімацыю рэальнасці ў вершы?
– Цяжка правесці гэтую мяжу. Часам у некаторых тэкстаў ёсць аўтабіяграфічная аснова, але ты штосьці паглядзеўшы, штосьці адчуўшы, гэта запісваеш, і тэкст пачынае жыць уласным жыццём. Адзін з не найгоршых тэкстаў увогуле прысніўся. Я ўскочыў пад ранак, стаў запісваць і злавіў сябе на думцы, што ўжо не разумею, што прыдумаў, а што насамрэч прысніў. Атрымаўся тэкст пра памяць, дзе ўсё хістка і часта зусім ад цябе не залежыць.
— Ці многія з вашых вершаў былі напісаны з цёплых пачуццяў да Беларусі і Менску ў прыватнасці (напрыклад, пра 38-мы тралейбус)? Як пішацца без гэтага?
– Пра 38-мы тралейбус у мяне ёсць ажно два вершы. Яго канцавы прыпынак якраз насупраць майго дома ў Менску. Сёння гэта трохі балюча ўзгадаваць, бо тры ўжо гады жыву не ў Беларусі, і 38-мы тралейбус цыркулюе хіба што ў памяці.
Першы з тых вершаў вынік з рэальнага досведу. Неяк узімку я выйшаў зранку на прыпынак, яшчэ не да канца прачнуўся – і бачу гэты тралейбус, навюткі, падсвечаны знізу нейкімі лямпачкамі, быццам маленькі самалёт, які разганяецца і вось-вось узляціць. Ну, я ў вершы трохі развіў гэта ў паўнацэнны палёт.
Наколькі тут прысутнічае рэальны Менск і ці магло б гэта адбыцца ў іншай краіне? Вядома ж, магло. Мой літоўскі калега, перакладчык, памяняў нумар 38 тралейбуса, на іншы, бо па-літоўску так выйшла прыгажэй, а мая перакладчыца на гішпанскую зрабіла для калумбійскага фестывалю з яго 38-мы аўтобус, бо тралейбусаў у іх няма. Я не пратэставаў, галоўнае, каб чытачам было добра.
– Вашыя вершы вельмі атмасферныя. Будучы ў часовай эміграцыі, атрымліваецца лавіць атмасферу новага ладу жыцця, новага месца і перакладаць яе ў творчасць?
– Такое здараецца радзей, чым хацелася б, але здараецца. Часам супадае і час, і месца. Неяк я быў у Варшаве, калі ўсе наўкол святкавалі ўгодкі Варшаўскага паўстання: тысячы ледзь узброеных людзей некалі паўсталі супраць нацыстаў, амаль не мелі надзеі і загінулі. Але застаўся сімвал. Я 1 жніўня якраз быў у музеі Варшаўскага паўстання, і задумаўся: а што застаецца ад нашага 2020-га? І напісаў верш пра такі будучы музей нашай найноўшай гісторыі. Там шмат змрочных вобразаў, але ёсць хэпі-энд, бо музейных залаў будзе шмат, але ўсе яны будуць часткай аднаго музея, музея нашай перамогі.
Іншы тэкст напісаўся, калі я нейкі час жыў у ваколіцах Вены. Там зіма нашмат больш лагодная: можа выпасці снег, але адначосова – чырвоныя ружы. І вось на іх пялёскі падаюць камякі белага снегу. Ну, схема бчб склалася, і аўтар напісаў верш не толькі пра снег, з зямлей і небам, айчынай і выгнаннем… Стараюся лавіць такія моманты, але іх пакуль няшмат.
– Ці складаней пісаць вершы для дзяцей? Што на Вашую думку самае важнае ў іх? Як знайсці баланс паміж тым, каб было цікава не толькі малым, але і дарослым, якія чытаюць вершы сваім дзецям?
– Мне здаецца, каб напісаць верш для дзяцей, не варта занадта канцэнтравацца на тым, што ты пішаш для дзяцей. Калі я пісаў кніжку “Нататкі таткі”, я дзесьці да сярэдзіны і блізка не думаў, што гэта будзе дзіцячая кніжка, што ёй будуць цікавіцца нейкія чытачы. Мне было прыемна бавіць час з дачкой Аленай. У гэтым працэсе была яшчэ адна зацікаўленая асоба – мая жонка Марына. Мы былі трыма змоўшчыкамі, яны дзвюма першымі чытачкамі. Потым я дзівіўся, колькі іншых людзей, прычым і дзяцей, і дарослых, гэтыя вершы таксама зацікавілі.
Думаю, тут момант шчырасці вельмі істотны. З іншага боку, я пачаў пісаць сам, бо мне не хапала дзіцячых вершаў на беларускай мове. Я чытаў Аленцы перад сном анталогію “Побач з намі на зямлі”, дзіцячыя вершы пра жывёлаў, укладзеныя Алегам Мінкіным. Так, былі добрыя вершы Рыгора Барадуліна, Артура Вольскага, некаторых іншых. Але іх было менш, чым хацелася б. Шмат тэкстаў, што я знаходзіў, мелі найперш павучальны характар, былі пазбаўленыя нейкай лёгкасці і свабоды. А мне здаецца, што дзіцячыя вершы – не пра мараль, не пра павучальнасць, а найперш пра свабоду і радасць творчага адкрыцця свету. Нават набіваючы нейкія гузакі, ты гэты свет спазнаеш. Мне хацелася перадаць атмасферу гульні і эксперыменту, свабоды і шчасця. А ці атрымалася, меркаваць ужо не мне.
А потым добрыя людзі ўзялі мяне з сабой выступіць на Каляды ў дзіцячым інтэрнаце. Я прыехаў, стаю там, гляджу то на дзяцей, у якіх няма бацькоў, то на свае тэксты пра шчаслівую сям’ю, і перагортваю, шукаю, усё не пасуе. Добра, што пра шакаладную цукерку знайшлося, усё-ткі ёсць універсальныя каштоўнасці.
Пасля даводзілася пісаць для розных дзіцячых часопісаў. Але пісаць на замову – гэта ўжо крышачку іншая справа, і зноў пару разоў было не вельмі радасна. Рэдактарка хацела зрабіць тэматычны выпуск пра самалёты. Я пагадзіўся, але ў той жа дзень даведаўся пра тое, што ўпаў знішчальнік у Баранавічах, загінулі людзі. А яшчэ трохі пазней, якраз пад мой дэдлайн, пасадзілі самалёт з Раманам Пратасевічам. Вось і як ты будзеш выкручвацца і пісаць верш пра самалёт? Добра, што ў нас ёсць класікі, я схапіўся за “Хлопчыка і лётчыка” Купалы, зрабіў дзіцячы рымейк ад імя дзяўчынкі.
Другая прапанова была зрабіць тэкст пра наш двор, а якраз тады набіраў абароты дваровы рух – усё было як карнавал, як свята. А пакуль рыхтаваўся нумар, паболела ціхароў, пачаліся масавыя арышты ды рэпрэсіі. І ты пішаш свой верш ужо праз слёзы.
– Якія ў вас літаратурныя планы на будучыню?
– Нешта пішацца, нешта, спадзяюся, і будзе пісацца. І перакладацца таксама. З апошняга можна згадаць лібрэта паводле “Дзікага палявання караля Стаха” Караткевіча, для оперы Вольгі Падгайскай. Прэм’ера адбылася ў верасні ў Лондане, а днямі опера (і Свабодны тэатр, што яе ставіў) увайшла ў шортліст прэстыжнай брытанскай узнагароды. Спадзяюся, гэтае вершаванае лібрэта хутка выйдзе асобнай кніжкай.
Таксама маю надзею, што хутка давяду да розуму кніжку вершаў нашага яўрэйскага паэта Мойшэ Кульбака, тым больш што дапамагае з перакладам такі знаўца ідышу, як Сяргей Шупа.
І, вядома ж, вяду свой ютуб-канал, кожны панядзелак з’яўляюцца відэалекцыі пра беларускую літаратуру, а таксама пра сусветную літаратуру ў беларускіх перакладах, пра самыя цікавыя кніжныя навінкі. Вы яшчэ не падпісаліся? Тады запрашаю.
Вершы, якія згадваліся ў інтэрв’ю:
Балада пра трыццаць восьмы тралейбус
Трыццаць восьмы тралейбус запальвае свае бартавыя агні:
няма чаго болей рабіць на прыпынку – лепей на вышыні.
Палёты ўзімку? Ніколі. Ясна і крумкачу.
Але ў кіроўцы тралейбуса калядныя зоры ўваччу.
Надвор’е шэпча – нялётнае, і праўды няма ў крыле,
і сьветлафор заікаецца на чырвоным сьвятле.
«Чырвоная Маска Сьмерці», – сказаў бы тут Эдгар По.
Але трыццаць восьмы тралейбус ня пойдзе сёньня ў дэпо.
У сьведкаў пад шапкай зімовай дыба ўстаюць валасы,
калі трыццаць восьмы ад ледзяной адрываецца паласы.
Як ад вальсу, галовы кружацца ў пасажыраў ды іхных дам.
«Тралейбус ляціць у неба. Наступны прыпынак – там…
Не забывайце аплачваць, – чуецца, як пароль, –
на паветранай лініі сёньня працуе кантроль…
Забараняецца размаўляць з кіроўцам увышыні…
Пераканаўчая просьба мацней падцягнуць рамяні…
Не прабівайце талонаў, маючы праязны…
Саступайце анёлам сталага веку, інакш саступяць яны…
Бізнэс-класа для пасажыраў зь дзецьмі ды інвалі…»
Болей абвестак зь неба не чуваць на зямлі…
Тралейбус ляціць уверсе, унізе плыве яго цень.
Нябесны дыспетчар стаміўся лічыць:
трыццаць восьмы тралейбус за дзень!
Плакалі, знаем!
Хлопчык трох гадоў
крочыць побач з маці,
а потым як зваліцца,
як трахнецца аб асфальт!
Каленка разбітая ў кроў,
але не плача,
трохгадовыя мужчыны не плачуць,
падымаецца, атрасаецца
і незалежным тонам прамаўляе:
«Ледзь не ўпаў!»
Хлопчык чатырох гадоў
ляжыць на аперацыйным стале
і вось-вось заплача,
бо які ён ужо мужчына,
калі цёця-доктар корпаецца
чымсьці жалезным яму ў пісі,
дзякуй, хоць бацькоў не пусцілі.
Хлопчык пяці гадоў
дачакаўся смачнай перадачы
у свой загарадны туберкулёзны санаторый,
і на радасцях з’еў яе ўсю,
вось толькі памыліўся шафаю,
а потым дзяўчынка нешта шукала ў ёй,
нічога не знайшла й заплакала,
і хлопчык з ёй за кампанію,
бо хрэн з імі, з апельсінамі,
у санаторыі карантын
і бацькоў зноў не пусцілі,
вунь яны там, за акном,
махаюць яму рукамі,
покуль ён жарэ чужую перадачу…
Бацька трохмесячнай дачкі
па дарозе ў лазерную клініку
падслухоўвае размову.
Хлопчык трох гадоў
крочыць побач з маці.
«Мама, а ведаеш, ты таксама памрэш!»
«Што ты такое вярзеш?!
Ты што, хочаш, каб твая мама памерла?»
«Не, я не хачу. Я проста нагадваю».
Госпадзе,
хай доктарка з лазернай лінзаю не памыліцца,
беражы ў дарозе ўсіх Тваіх раздзяўбаяў,
усіх сляпых
і тых, каму сёння закáпалі вочы.
***
Пацягнуўшы за шпільку, выцягваеш вецер у косах,
цёплы травень, начныя купаньні і мокры ручнік,
салаўіную песьню ўвушшу і маланку ў нябёсах,
твой заплечнік, што зь ёй разам зьнік, і квіток на цягнік.
Пацягнуўшы за дым, маеш восень і вогнішча з хорам,
дагарэлае лісьце і клёкат, і згублены клёк.
За аскепак бурштыну – апошні сьвітанак над морам.
За крыло матылька не цягні, там адно матылёк.
***
Цемра, вецер і сьнег.
Студзень загнаў у кут.
Хто захацеў – зьбег.
Хто не хацеў – тут.
Не выбіралі радзім.
Проста – месца і час,
дзе ў бяздоньне глядзім,
а бяздоньне – у нас.
Дзе ў папяровым лісьце –
скрэсьленыя тамы,
дзе завіруха мяце
пад фанаграму зімы.
Крапае страхам ноч,
кратае вокны стынь,
кажа сьмеламу: “збоч”,
кажа ўпартаму: “кінь”.
Селіць у сны кашмар,
топіць сьвятло ўначы,
марнасьці ўласных мар
не разумеючы.
Як патлумачыць тым,
зь ядавітым хвастом:
той, хто будуе дым,
больш не збудуе дом.
Як ні катуй дзіця
ў страшнай казцы айчым,
наша казка жыцьця
скончыцца ясна чым.
Дыхай на пальцы зімы,
покуль сонца ў грудзях.
Над мурамі турмы
заўтра вывесяць сьцяг.
***
…І зьявіцца шмат музеяў,
бо зробяць файна, зь любоўю –
музей разлучаных сем’яў,
зьнявечанага здароўя.
Музеі жнівеньскай сьпёкі
і студзеньскай лютай замеці.
Музей маршрутаў наўцёкі.
Музей ператрусу памяці.
Музей падазроных кветак,
музей небясьпечных строяў.
Музей аднолькавых сьведак.
Музей аднолькавых мрояў.
Музей душы, што люцее.
Музей трывожнае торбы.
Музей апошняй надзеі
на сьвет справядлівы й добры.
Заплечнікі і валізкі
з музея помсты паскуды.
Музей узятай падпіскі
пра твой нявыезд нікуды.
Музей эмацыйных арэляў,
рулетка масак і твараў.
Музей таго, хто ня стрэліў,
музей таго, хто ня ўдарыў.
Музей дваровага рэха,
падпольнай песьні і танца.
Таго, хто ня мог і зьехаў.
Таго, хто здолеў застацца.
Ня зьлічыш паверхаў і залаў,
хадзі, покуль носяць ногі.
Бо шмат яшчэ філіялаў
музея тваёй перамогі.
***
Падае сьнег на поўначы і на поўдні,
восені па калена, зіме да плячэй.
Падае сьнег пад колы сонца і поўні:
выпаў – і дзень свабодны, і ночыць мякчэй.
Сьнег на Менск і Варшаву, на Вену і Вільню,
захінае сьвятло, бо і сам – сьвятло.
Сьнег, які толькі ўчора сышоў на хвілю.
Сьнег, якога ўжо вечнасьць тут не было.
Сьнег на хваіны з плітамі і крыжамі,
сьнег на вочы і вушы, на бэз і глог.
Сьнег да самага неба ў белай піжаме,
што запаўзае ў самы глыбокі бярлог.
Сьнег барадою з ваты, як у батлейцы,
на вандроўных грэшнікаў і сьвятых.
Сьнег на тых у чарзе, і тых у калейцы,
тых, што ў Бога за пазухай, і ня тых.
Сьнег на дарогу з дому і шлях дадому
між халодным сэрцам і галавой.
Сьнег, што сьніцца ад летась сабе самому,
і абудзіцца заўтра вадой жывой.
Сьнег дзьмухаўцу на голаў, бы строіць кепікі:
“Ты, жаўтароты, сьпяшайся, бялей, сталей!”
А ў чырвонае ружы настрой някепскі:
бел-чырвонаю ружай цьвіце далей.
САМАЛЁТ
Мне сніцца, што межы адкрылі,
Што вольны, здаровы мой край:
Блішчыць супер-лайнераў крылле,
Куды паляціш – выбірай!
Хачу на далёкае ўзмор’е,
Дзе сонца іначай пячэ,
Дзе іншыя ззяюць сузор’і.
Хачу ў Дыснэйлэнд, і яшчэ
Наведаць індзейца, каўбоя,
Зірнуць на вулкан Кракатау…
Вазьмі ж мяне, лётчык, з сабою,
Як хлопчык у вершы жадаў!
Каб толькі надзея і радасць,
Свабода і летні настрой!
Пілот пасажырам не здрадзіць,
Мой лётчык – сапраўдны герой!
Спазнаць, што пакуль невядома,
Усю абляцеўшы зямлю.
А потым вярнуцца дадому,
Да ўсіх, каго дома люблю!
Спачатку крыху страшнавата,
Бо ў неба лячу ўпершыню.
Аблокі – цукровая вата!
Мой лётчык набраў вышыню!
НАШ ДВОР
Наш двор цяпер – мастацкі твор,
Бо мы ўпрыгожваем наш двор.
Пад зоркамі і ліхтарамі
Суседзі робяцца сябрамі.
Прынеслі каляровых стужак,
Кармушку зладзілі для птушак,
Прыбралі смецце, падмялі
Найлепшы дворык на зямлі.
Штовечар мы выходзім з хаты
Паразмаўляць, папіць гарбаты.
Ёсць печыва і пасціла –
Хадзем да нашага стала!
Сусед-паэт па струнах – бах! –
І мы пяем “Трох чарапах”,
А вунь чуваць, як пра муры
Спяваюць іншыя двары.
Запальваем гірлянды, свечкі –
І цемра адступае прэчкі
Ад светлай думкі ў галаве:
Мы тут – жывем, і двор – жыве!
P.S. 23 красавіка будзе Міжнародны дзень кнігі, у гэты дзень вы можаце паслухаць вершы Андрея Хадановіча ў Варшаве, у 19.00. Сустрэча будзе праходзіць у Беларускім моладзевым хабе.