Эміграція
Сёння ў нас спецвыпуск «Чытаць у эміграцыі». 2020 год стаў вырашальным для многіх беларускіх кніжных выдавецтваў, бо большасць з іх вымушаны былі зачыніцца пад ціскам рэпрэсій.
Аднак беларускамоўная кнігі працягваюць жыць і выдавацца за мяжой. «Не сёння, не ўчора, не заўтра» паразмаўлялі з Ігарам Івановым, заснавальнікам выдавецтва «Скарына Прэс», пра сучасную беларускую літаратуру.
Добры дзень, раскажыце пра сябе? Чым вы займаецеся?
Я з Беларусі, нарадзіўся ў 1970-х, тады яшчэ быў Савецкі Саюз, канец якога я застаў як падлетак. Заспеў час Беларускага народнага фронта і шматлюдных мітынгаў пад нацыянальнымі сцягамі, якія спачатку ніхто не разганяў. Потым я вучыўся на гістфаку ў БДУ. У гэты час мяне стала цікавіць хрысціянская вера, я стаў практыкуючым грэка-каталіком. Шмат у чым гэта стала вызначальным для майго светапогляду. У Брытаніі я жыву ўжо больш за 20 гадоў – палову свайго жыцця. Тут я вывучаў багаслоўе і інфармацыйны менеджмент. У выніку стаў бібліятэкарам. Гэта прафесія, прынамсі, ейны ўніверсітэцкі сегмент, мае даволі адрозны статус ад беларускага эквіваленту. Практычна ўсе бібліятэкары тут – з магістарскімі кваліфікацыямі, і кандыдаты навук – нярэдкасць. Я працую ў прыватнай кампаніі, якая вучыць студэнтаў сямі брытанскіх універсітэтаў у чатырох сваіх кампусах у Лондане, Бірмінгеме і Манчэстары. Тры з іх маюць бібліятэкі, дзе я і гаспадару.
Так скалалася гістарычна, што беларускай справай у брытанскай дыяспары людзі займаюцца ў свой вольны час, за ўласныя сродкі. На гэтым тут заўсёды трымаліся арганізацыі, Скарынаўская бібліятэка, царква, перыядычныя выданні і кнігавыдавецткая справа. І я з студэнцкіх гадоў тут удзельнічаў у самых розных беларускіх праектах.
Чаму эмігравалі? І чаму для адкрыцця выдавецтва выбралі Лондан?
Я прыехаў у Брытанію вывучаць багаслоўе і вярнуцца ў Беларусь грэка-каталіцкім святаром. Лёс склаўся так, што хрумсь і папалам, – як спяваецца ў “Народным альбоме”. Па асабістых прычынах я скарыстаўся магчымасцю застацца ў Брытаніі шмат гадоў таму.
Пытання, дзе адкрываць беларускае выдавецтва, ніколі не паўстала. Па-першае, я жыву тут. Па-другое, Вялікабрытанія – адзіная краіна на захад ад Польшчы, дзе арганізаванае беларускае жыццё існуе ўжо амаль 80 гадоў. Тут назапасіліся і матэрыяльныя культурныя скарбы, і багата досведу, сувязяў і даверу. Лондан прыцягвае значную колькасць беларусаў і беларусазнаўцаў. На гэтай глебе шмат чаго буяе ў выніку. Гэту спадчыну беларускай эміграцыі, якая існуе ўжо ў трэцім ці чацвёртым пакаленні, трэба ўзбагачаць у тым ліку праз кнігавыдавецкую справу. Ну і па-трэцяе, бадай, варта адзначыць, што англасаксонскі свет – надзвычай ліберальны, тут мінімум кантролю і бюракратыі. Часам я шкадую пра гэта, але вось у дадзеным выпадку я з радасцю карыстаюся тым, што магу выдаваць кнігі, якія не мелі б шанцаў выйсці ў Беларусі. Нікому проста няма справы, якія кнігі выдае “Скарына” тут.
Вы выдаеце толькі беларускіх пісьменнікаў, ці замежных таксама?
Першай кнігай “Скарыны” быў цудоўны пераклад “Бэйруцкіх апавяданьняў” украінскага інтэлектуальнага тытана беларускага паходжання Агатангела Крымскага. А ўжо другая кніга – “Mercks Graz!” – беларускага аўтара Уладзіслава Гарбацкага. Потым выходзілі беларускія паэты Алесь Дуброўскі-Сарочанкаў, Артур Камароўскі і Дзмітрый Рубін, а зусім хутка з’явіцца па-беларуску адна з найбольш адметных паэм апошніх гадоў у сусветным маштабе – “Рэспубліка глухіх” амерыканца Іллі Камінскага.
Пакуль што я вырашыў абмежавацца збольшага беларускамоўнай літаратурай – і нашымі аўтарамі, і замежнымі ў перакладзе на беларускую. Гэта тое, што я разумею крыху лепш за іншае. Але “Скарына” не будзе абмяжоўвацца мастацкай прозай і паэзіяй. Лондан – адзін з інтэлектуальных і культурных цэнтраў беларускага жыцця наогул. Таму ўжо ў наступным годзе, я ўпэўнены, мы пабачым цікавыя навуковыя і навукова-папулярныя выданні.
Раскажыце пра беларускую літаратуру, з чаго пачаць калі не знаёмы з ёй?
Я б пачынаў з кароткіх кніг – яны хутчэй чытаюцца. Напрыклад, “Радзіва “Прудок”” Андруся Горвата. Усе кнігі Святланы Алексіевіч – гэта перліны. З маіх маладых гадоў мне запомніліся крутыя дэтэктывы Міраслава Адамчыка. Іх можна цяпер знайсці на сайце “Камунікат”. З класікі “Запіскі Самсона Самасуя” мяне ўразілі калісьці. Я іх перачытаў нядаўна і пераканаўся зноў у сіле беларускай сатыры. Таксама перачытваў “Патушаныя зоры” Масея Сяднёва. Як на маю думку, гэта найлепшае з прозы беларускай паваеннай эміграцыі.
Беларускія класікі знаёмыя чытачам не з постсавецкай прасторы?
Не. Невялікаму колу спецыялістаў толькі.
Існуе меркаванне, што сучасная беларуская літаратура ў заняпадзе, гэта праўда? І калі гэта так, дык з чым гэта звязана?
Не згодны. Яна вельмі разнастайная цяпер. Чаго нам бракуе, то гэта прастораў, дзе неспецыялісты чыталі і размаўлялі б пра літаратуру паміж сабой. Я выпісваю (у электронным выглядзе, зразумела) “The Guardian” – тыповую брытанскую штодзённую газету: палітыка, эканоміка, аналітыка, культура, спорт. У суботу і ў нядзелю яны публікуюць дзясяткі артыкулаў – рэцэнзіі, інтэрв’ю, рэпартажы, – пра кнігі, аўтараў і аўтарак, трэнды ў літаратуры. Мне не трэба выпісваць спецыялізаваныя выданні, каб арыентавацца ў тым, што сёння на слыху ў чытацтва. Вось гэтага мне бракуе ў беларускамоўным асяроддзі.
Раскажыце пра сучасную беларускую літаратуру, што зараз на слыху? Якіх беларускіх аўтараў вы параілі б для чытання?
Не крыўдуйце, што абмяжуюся аўтарамі “Скарыны” – яны самыя блізкія мне. У Уладзіслава Гарбацкага вельмі цікавыя апавяданні і аповесці. Нечаканыя тэмы ў простых формах. Яго франкафонныя інтарэсы несумненна праяўляюцца і ў тым, што ён сам стварае. Хутка выйдзе “Мінскі дзённік” Юлі Цімафеевай. Яна – паэтка і перакладчыца, але вось стварыла кнігу прозы – нататкі з часоў пратэстаў 2020-га года і некалькіх месяцаў пасля іх. Вельмі ціхая, эмацыйная і нават інтымная проза.
На беларускіх паліцах зусім не хапае нон-фікшн літаратуры, вы збіраецеся выдаваць што-небудзь з гэтай серыі? І ці ёсць беларуская нон-фікшн літаратура?
Беларускамоўная немастацкая літаратура факусуецца на ўласнабеларускіх тэмах збольшага: гісторыя, культуразнаўства і пад. Як нацыя, мы дагэтуль на нейкай падставовай ступені фармавання. Калі прыгадаць мадэль з іншай дысцыпліны – піраміду патрэба Маслова, – то ў нас патрэбы бяспекі краіны, нацыі і моўнай супольнасці яшчэ не забяспечаны. Таму і ўвага звяртаецца на адпаведныя патрэбам тэмы.
Думаю, гэтаму тыпу літаратуры больш складана спаборнічаць з іншамоўным, рускамоўным светам.
Згодны. Эфектыўны рынак нон-фікшн не зможа існаваць без вялікай колькасці патэнцыйнага чытацтва. Нас беларускамоўных пакуль што малавата для гэтага.
У кніжнага выдавецтва АСТ была серыя кніг – “Альтэрнатыва” (у аранжавай вокладцы), ці ёсць падобная літаратура ў Беларусі? Аўтары якія пішуць “нонканфармісцкія” творы?
Канешне ёсць. Уладзіслава Гарбацкага я ўжо прыгадаў раней. У кастрычніку выйдзе анталогія беларускага гей-пісьменства. Там яшчэ некалькі аўтараў заявяць пра сябе. Ну і тое-сёе ў нас яшчэ ў рукапісах маецца.
Беларусь багатая на паэтаў, якія ёсць сучасныя беларускія паэты?
Іх сапраўды багата – гэта так здорава! У нашай рэдакцыйнай калегіі – паэтка Ганна Комар. Мне асабліва падабаецца слухаць ейныя вершы. З невялікага верша Ганна стварае перформанс, які моцна кранае, заводзіць. І яна – душа беларускай супольнасці ў Лондане цяпер. Мяне ўразіў дэбютны зборнік Дзмітрыя Рубіна “Выпадак”. Гэта вельмі сканцэнтраваная, дакладная паэзія. І калі маеце гадзіну вольнага часу, паслухайце гутарку Ганны і Дзмітрыя пра “Выпадак” на нашым Юцьюб-канале. Якасць запісу не вельмі мы зрабілі, а вось змест – гэта космас.
Цяпер пагаворым пра выдавецтва, ці складана было адкрыць сваё выдавецтва?
У Брытаніі не трэба ствараць кампанію, не трэба мець паліграфічную адукацыю, не трэба здаваць іспыты, не трэба атрымліваць ліцэнзію, каб займацца выдавецкай справай. Калі з’яўляецца прыбытак, тады пачынаеш плаціць падаткі. А так – нікому няма справы.
Мне цікава скарыстацца такім шанцам, каб дапамагчы з’явіцца кнігам, якія напэўна не пабачылі б свет наогул. Непатрэбны кантроль тармозіць нават тэхнічнае развіццё. Большасць нашых кніг выдаецца па прынцыпе “друк на запыт” (print-on-demand): прадаліся дваццаць асобнікаў, дадрукоўваеш яшчэ дваццаць. У гэтым ёсць і перавагі, і недахопы, але адзін з вынікаў – мы выдаём цікавыя нам кнігі. Не робім з гэтага бізнес у першую чаргу, збольшага не абмяжоўваем сябе думкамі пра тое, здолеем зарабіць на гэтым ці не. І гэта – неверагодны клас, бо ў працэсе маем справу з цудоўнымі людзьмі і здзіўляемся нашым жа здольнасцям, пра якія мо і не здагадваліся б, каб не ўзяліся за кнігі.
Які мінімальны тыраж кніг неабходны для выдання?
Ад аднаго асобніка. Цяперашнія тэхналогіі дазваляюць і такія рэчы.
Які коштавы дыяпазон вы робіце на вашыя кнігі? І чаму? Бо літаратура ў сучасным свеце станавіцца дарагім задавальненнем?
Нашы кнігі параўнальна дарагія. Але ж яны – нішавы прадукт. Выдаваць беларускія кнігі на ўскрайку Еўропы інакш не атрымаецца. 100-старонкавая кніга ў мяккай вокладцы не можа каштаваць менш за 10 еўра ў выпадку “Скарыны”. Але нашы электронныя кнігі каштуюць у разы менш.
Літаратура ў свеце каштуе па-рознаму. У Брытаніі мне часам не трэба нават купляць кнігі, бо многія ёсць у мясцовай бібліятэцы. Не ўсе, канешне. Я іх спампоўваю сабе на планшэт і чытаю чатыры тыдні. Потым яны знікаюць – вяртаюцца ў бібліятэку. Мая мясцовая бібліятэка нават дае мне доступ да двух дзясяткаў перыядычных выданняў з Беларусі, у тым ліку рэгіянальных. Зразумела, што гэта ўсё – лукашэнкаўская лухта, але сам факт цікавы. Гэта гаворыць пра тое, што няма аднаго правільнага спосабу ствараць, публікаваць і спажываць літаратурныя прадукты. І мне падабаецца, што выдавецтва “Скарына” знайло сваю нішу, шукае лазейкі, каб рабіць кнігі па-іншаму.
Вашы кнігі прадаюцца анлайн ці можна іх сустрэць у крамах, на выставах? І дзе? І на якіх?
Нам яшчэ толькі годзік. Мы толькі намацваем магчымасці. А з другога боку, за гэты год вельмі шмат памянялася ў беларускай эміграцыі. З таго, што мы навучыліся: кнігі трэба везці да чытацтва, нельга чакаць, што яно прыйдзе да нас. Кнігі збіраюць супольнасць, там яны і прадаюцца. За першы год мы ладзілі вечарыны ў Варшаве, Вільні, Тбілісі, Батумі, фестывалі Тутака і ў родным Лондане. Зразумела, з Брытаніі не так лёгка патрапіць на ўсе тыя цудоўныя кірмашы, што ладзяцца ў Польшчы. Але нас можна будзе пабачыць і на Кангрэсе беларускай культуры ў Варшаве, і на Кангрэсе даследчыкаў Беларусі ў Гданьску, і падчас імпрэзаў на фестывалі Прадмова. А калі мы не даедзем да вас, то проста запрашайце ў госці ў свае суполкі. Мы і кнігі прывязем, і распавядзем багата цікавостак пра беларускі Імглісты Альбіён.
Якія беларускія пісьменнікі папулярныя і знаёмыя ў Англіі?
Святлана Алексіевіч добра вядомая, калі параўноўваць з іншымі ўсходнееўрапейскім аўтаркамі і аўтарамі. Больш ніхто.
Што зараз найбольш папулярна сярод чытачоў? Ці топ тры кнігі вашых продажаў?
Па нашых выданнях нельга судзіць пра агульныя трэнды, безумоўна – мы ўсё ж нішавае выдавецтва. Сярод нашых выданняў самыя папулярныя – “Бэйруцкія апавяданьні” Агатангела Крымскага, “Мы вернемся” Ганны Комар і “Гід па фэмінізацыі беларускай мовы” Уладзіслава Гарбацкага. Мы не выдавалі “Падзею” нобелеўскай лаўрэаткі Ані Эрно, але, здаецца, наша кнігарня – адзінае месца, дзе кнігу можна набыць. Яна карыстаецца моцным попытам.